Xareed Kaliil wuxu ku dhashay tuulada Gaatama, dabayaaqadii soddomaadkii. Aabbihii Kaliil Guuleed wuxuu dhintay goor qiyaas ahaan ku beegan 1943-kii. Maalmo yar kadib hooyadii waxaa
guursaday Oday hanti haysta magaaladana caan ka ahaa. Xareed way heshiin waayeen ninka hooyadii guursaday. Wax kalana kumay colloobine xoogaa xorriyadda ayuu ka qaaday, oo dhawr goor ayay isku afdhaafeen goor hore soo hoyo, isna wuxu jeclaa in uu tuulada ku habsaamo ama ku dib jiro ciyaaraha ama aroosyadana daba cararo… amarka lagu soo rogay wuu nacay gumaysi ayaanu u qaatay, agoonnimona wuu tirsaday.
Xareed ninka hooyadii guursaday kumuu farxin, hayeeshee hooyadii ayuu ku dhaafay. Laba arrinba wuu ku saluugay: Waa mide bakhaylnimo aanu koobka caanaha leh weligii u shubin, iyo amarkutaaglayn uu ku hayay isaga iyo hooyadiiba.
Iyaga oo sidaa isula caddiban ayaa adeerkii oo reer Cadmeed ahaa farriin soo diray uu ku codsanayo in inanka (Xareed) la soo diro mar haddii uu agoon noqday si tacliin loo baro. Farriintaasi waxay ku saabsanayd Xareed iyo mustaqbalkiisa waxay ku qornayd fartii Cusmaaniyada markii af-Soomaali loo rogayna waxay u dhignayd sidan:
Ku: Aamina Buux
Ka: Ducaale Guuleed
“Aamina waxaan kuusoo dirayaa salaamad ka soo go’day kashka iyo laabta. Waan maqlay geerida walaalkay, ilaahay ha u naxariisto. Wixii hanti uu ka tegay markaad dhaxasho meherkaagiina ka goosato inta hadha Xareed kusoo nooli, si aan tacliin u geeyo agoonka…Ninka farriinta idiin keeni doona waxaan idiinku soo dhiibay arrad tir adiga iyo inanka, iyo xoogaa mood ah. Waxa aan jeclaa inaad ii soo sheegto qaddarka meherkaaga haddii wax kuu baaqi noqdaan si aan moosinka danbe safarka kuugu soo raaciyo. Sidaa iyo nabad gelyo. Nooli kulantee.”
Ducaale
Markii farriintaasi soo dhacday hooyo Aamini way war wareegtay, waxaana maankeeda kusoo dhacay: haddii ay inankeeda beled fog u dirto in aanay dib u arki doonin. Hadana waxa la tusay Xareed oo koray oo tacliin bartay oo iyada ehelkaba an facay. Labadaa arrinba waxay isku hirdiyeen maankeeda. Markii ay gorfaysayna waxay talo ku goysay in ay xaajigeeda arrinka u celiso, waxaanay tidhi:
“Xaaji yarka Xareed adeerkii baa yidhi ii soo dir, ee ka waran hadaan Cadan u diro?” Meel aan rabay roob ma igu helay; xaajigu arrinkaa wuu u riyaaqay waanu soo dhaweeyay wuxu jeclaaday in waslada reerka ku dheeraadka ah laga saaro oo uu markaas isagu reerka isku dubo rito isaga oo faraxsanna wuxu ku jawaabay:
“Haa inanka tacliin ku dar berri ka maalin waynu u aayi oo intifaacsan, aduunka maanta cilmi baa haga”
Waa beentiisa arxan uu u hayaa ma jiro wuxu rabaa in si deggan hawlihiisa u maamusho reerkana isku dubbarrito. Islaantu saygeeda ha ixtiraanto laakiin taladiisa way ka fekertay. In ay inankeeda beledshisheeye ku madallufiso way ka fiirsatay, arrinkiina waxay kula eeratay abtigeed oo Cadmaawi ahaa bal in ay war bixin ama khibrad mid uun ka hesho. Galab intaanu xaajigeedu soo carraabin ayay u dhukustay gurigii abtigeed. Waxay u tagtay odaygii oo ardaa guriga xoogaa u jira doonyaystay, wuxu ku fadhiyaa qadiifad midabyo kala geddisann leh, hortiisa waxaa qotonta falaas dheer, dhinaca midigna waxaa ka yaalla kitaab, Masalle iyo sibitoor. Is bariidin iyo xaalad guud ka dib waxay Aamini bilowday ujeedada socdaalkeeda, waxaanay hadalkeeda ku bilawday sidan:
“Abti galabta waxaan kuugu imi arrin qoyska la soo dersay, yarkii agoonka ahaa ee Xareed ayaa dhoof u soobaxay. Adeerkiisii reer Cadmeedka ahaa ayaa codsaday in loo soo diro si tacliin loogu daro, intaasaan kuula imiye bal ka tali abti.”
Xaajigu isagoo caqli iyo xikmad is bidaya wuxu yidhi:
“ Abti arrinka aad ii sheegtay waa war lagu farxaa. Tacliintu waa gaashaanka macaluusha. Tacliintu waa udub-dhexaadka iyo jiritaanka ummadnimo. Tacliintu waa saadaashaa ilbaxnimada iyo horumarka. Tacliintu waa sahanka iyo u samafalka inta jilicsan. Noloshu maanta sida la moodayo ma noqonayso qofba qofka uu ka tacliin sarreeyana noloshiisu ka xasilloon oo ka deggan abti, waxba yuu hadalku ila durkine haddii arrinkuba tacliin iyo wax barasho khuseeyo ha walaacin abtiyo; inankana u ducee. Anigu Cadan waanigii joogay waxbarasho tayo leh ayaa taalla. Afaf kala gooni ah ayaa lagu hadllaa, berigaan ka imi ammin xoogay ah ayaan ka xammaashay wixii aan tabcadayna waxaan ku dhistay baraag, dhawr tuludoodna waan ka iibsaday iyo qoriga aan geela bahalka kaga jiro. Haddii aan ogaan lahaa tacliintu qiimaha ay maanta yeelatay waxbaan baran lahaa hadhawna umadda ayaan hormuud iyo hageba u noqon lahaa kolkaa ha walaacin abtiye inanka dir.”
Hadalka xaajigu ka dhawaajiyay habrtu way u guuxday qalbigeedana wuu wuu gil gilay. Waxay maanka ku qabatay inankeedii oo heer gaadhay, oo la hareera yaacayo. Intaa wixii ka danbeeyay hooyo Aamini waxay u hawlgashay una tafoxaydatay in ay inan keeda anbabixiso. Adhigii marxuumka ka dhintay oo ahmin u badnaa ayay xaraashtay. Dad badan oo islaanta yaqaannay way la yabeen! Maxay adhiga carrafada ula sugi wayday ayaa lays waydiiyay? Laakiin iyada inan keeda oo anba baxa ayaa ku kaarweynaa. Markii ay adhigii xaraashtay noolkiina gacanta ku dhigtay waxay hadana u hawlgashay ciddii inanka kaxayn lahayd, masaafadaa dheerna lagu aamini lahaa. Waxay u baahatay qof beer iyo wadne ah oo inanka lagu daro. Waxay ku dhex-wareegtay tuuladii waxaanay baadhay qof ehelka ah, islamarkaana wado yaqaan ah oo marar hore Cadan u socdaalay. Ugu danbayn waxay heshay Oday Hayaan la odhan jiray oo beesha ah. Cadana ganacsi ka keena, dhul mareenna ahaa. Odaygu wuxu dukaan ku haystay badhtamaha tuulada wuxu haystay ganacsi wanaagsan marka loo eego tuulada uu deggenaa.
Hayaan aroor hore isaga oo dukaankii dhig-dhigaya ayaa waxa u timi habartii Aamina, way bariidiisay in uu maqli waayay iyo in kale mooyee in door ah ayuu dhegaystay hadalkeedana iska dhego maray. Odaygu wuxuu ahaa kibraani dukaanku maalmaahaa isugu dubbo dhacay oo aan cidna dan iyo muraad toona ka lahayn. Mar danbe oo xaagaa Islaantii jactaday ayuu xaggeeda si dheel dheel ku jiro usoo eegay misuu cod jilicsan ku yidhi:
“Naa waa tuma dee?”
“Xaaji waa anigee, iskawaran?”
“Adiga oo ayo ah, dee waa tuma”
“Xaaji waa afadii marxuum Kaliil Guuleed”
“Haa, maad sidaa u hadashid mar hore waaban ku garan waayaye.”
Waa beentiisa manuu garan waayine waa mukur iyo -ismakeeki, wuxuu is yidhi: Waa habar baahi iyo busaaradi kuu keentaye arxan ha tusin; laakiin Aamini meel aanu ka filayn ayay ka fad-kudisay waxay hadalkeedii ku bilawday:
“Xaaji arrin aan kaala fursan waayay ayaan kuula imi”
“Oo maxay ah”
“Xaaji yarkii aad adeerka u ahayd ee agoonka ahaa (Xareed) ayaa dhoof tacliimeed u soo baxay”
“Haye”
“Adeerkiisii Ducaale ee reer Cadmeedka ahaa ayaa soo codsaday si wax loo baro, hadhawna aan ugu badhaadhno”
Xaajigu arrinkaa wuu ka caga jiiday waxaanu ka fekeray safarka dheer iyo masuuliyadda wiil yar oo reer Miyi ah. Markii ay xoogaa baridayna wuxu ku yidhi:
“Horta safarku waa dheer yahay; Ilme kurey ahna in badda lala maraa arrin sahlan maaha yeelkeede anaa iskala batalaqsanyee waxaad samaysaa si fiican u soo nooli jicsinka iyo waddo maristana ugu soo dar.”
Nooli iyo jicsinba way u haysaaye iyada inan ka oo la kaxeeyo ayaa u daran; farxad ayaanay muusootay markii Hayaan aqblay in uu kaxaynayo Xareed illaa Cadan. Waxa ay waydiisay:
“Goorma ayaa laga yaabaa inaad baxdo? ”
“Bil ka dib ayaan baxayaa kolka xagaagu ina dhaafo”
“Haye noolka ayaan u soo diyaarinayaa iyo wixii kale looga baahan yahay.”
Haye iyo hawraar san ayaa lagu kala tegay.
Hooyo Aamini kolkay laabatayba waxay sii martay kaboolihii magaalada waxaanay wiilkeeda u sii toshay laba kabood oo maas ah oo uu safarka dheer ugu babac dhigo. Markii ay guriga gaadhay Xareed adhiga ayuu ku maqnaa, galabtii markii la soo carraabay oo adhigu meel guriga u dhow mayracanayo islaantuna haan xoolaynayso ayaa Xareed oo harraaday guriga yimi. Wuxu arkay kabaha maaska ah ee quruxda badan ee saabka ku jira. Cag uskag badan ayuu ku qiyaasay, isagoo faraxsan intuu debedda u soo booday ayuu hooyadii waydiiyay:
“Hooyo jaamahan yaa leh?”
“Hooyo adaa lehe, alaab kalana waan kuu soo iibinayaaye horta adhiga soo xaree, arrina waan kuu sheegayaaye orod horta.”
Yarkii isaga oo faraxsan ayuu caymaday, adhigii ayaanu xeradii keenay, maqashiina qoolka wada galiyay. Islaantiina idihii iyo riyihiiba way listay. Fiid hore ayaana odaygii geelii soo xareeyay, geeliina soo lisay. Markii hawshii laga wada faraxashay ayaa shir la gingimay. Ardaa guriga hortiisa ayay la cammirtay. Qaddiifaddii martidana waa la gogladay, halkaasaa bariis cad oo caano iyo burcad leh la hirqaday. Qaxwe geed-xamar lehna waa laga daba geeyay, waxaana bilaamay shirkii.
Shirka waxaa gudoominaysay hooyo Aamina; Waxaanu daarranaa aayo ka talinta wiilkeeda Xareed oo wax walba kala weynaa kalana wanaagsanaa. Xaajiga islaanta dumaalay aad buu u jeclaa in yarka la diro, laakiin marnaba hawsha hooyo Aamina ku dhacday dan iyo hello midna kama lahayn. Islaanta habeenkaa hadal iyo hawraariba waa ay ka dhammaadeen. Waxaanay hadalkeedii ku bilawday:
“Hooyo curadkaygiiyoow, dhaayahaygiiyoow, wadnahaygiiyoow kaan ku indha kuushoow maanta iyo maalintii aabahaa la oofsaday waa isku 13 gu’; Qaan gaadhkii laba gu’ ayaa kaaga dhiman horana waxa loo yidhi ‘Curad reer ku filan haddii uu bi’iyo iyo hadduu badhaadhshaba’ kolkaa hooyo caawa arrin ayaan kuusoo bandhigayaa, inaad si xeel dheer ii dhegaysato oo hooyo ii maqasho ayaan marti kaaga ahay. Yarku dareen hore wuu qabay laakiin si wacan umuu fahansanayn waxa lala maagan yahay. Isagoo qiiraysanna wuxu ku jawaabay:
“Haye hooyo waan ku dhegaysanayaa si fiicanna waan kuu dhegaysanayaa”
“Hooyo waan ku dhoofinayaa waxaan kuu dirayaa Cadan, adeerkaa Ducaale ayaa laguu geynayaa, tacaliina waa lagu barayaa si aad aqoon yahan u noqoto markaad weynaato.” Yarku aad ayuu u farxay habeenkaas. Wuu u qaadan waayay dhoofka hooyadii ka sanqadhisay. Cadan baad sheegtaye Berbera ayaad tegaysaa habeen kumuu seexan. Markii uu hooyadii u war celinayay wuxu xushay af soomaali kii ugu qaalisanaa ee ilme da’diisa ahi ku hadllo. Isagoo hooyadii beer laxawsanayana wuxu yidhi:
“Hooyo maanta nin weyn ayaan ahay. Xumaha iyo samaha waan kala saarayaa. Dammiin kama ahi xaaladda qoyskeennu ku jiro, aad baan dhug ugu leeyahay wax yaabaha hareerahayga ka dhacaya. Cid aan kula eerto ayaan la’aaye ninna wax barasho iyo tacliin igama jecla. Nolosha miyigana weligayba kuma qanacsanayn” Yarku kolkuu hadalka dhammeeyay hooyadii rajjo iyo yididiilo ku la dhantahay ayaa gashay. Way yaabtay fogaan aragga ilmaha lagu ilhaamiyay. Weligiiba ilmaha waxba lama waydiin’e waa in dheer-garad intiisa ka wayn.
Waxay maalmuhu wareegaanba waxaa la gadhay ammintii anbabaxa; Hayaan ayaana Xareed farta laga saaray, nooligii iyo jicsinkiina waa loogu dhiibay duco iyo dhiirri gelinna faraqa ayaa loogu xidhay. Xareed muuqaal ahaan jiidh iyo jibaad toona malaha ee waa caato, dherer ayaa kusoo jira dayaca iyo darxmadu hoos u riixayso. Hooyadii ilmo ayay u haystaa waa se kuray dhawr iyo toban jir ah oo dhababcada iyo xawaaraha aan cidi gaadhayn. Hayaan iyo Xareed way is raaceen. Waxay lug kaga baxeen degmadii ay yiilleen. Waxaanay beegsadeen Magaalada Beer si ay gaadhi uga raacaan ilaa gabollada galbeed ee dalka. Waxay lugaynayeen laba caano maal. Gaatama waxa ay ahayd abaar oomane ah laakiin hadda waxay soo galeen dhul barwaaqo ah, balliyada iyo jidhaamahuba way buuxaan. Meel walba calcalyada xareeda ayaa wadhan. Dhulku waa rays udgoon. Oogada waxaa ka saran cad ceed diirrimaadkeedu nafta raaxo gelinayo. Dhulkuna wuxu daacayay naxariis aad moodo in ay qalbiga naxariis ku abuurayso. Waxa ay lugeeyaanba waxay soo gaadheen Magaalada Beer oo markaas cammirnnayd magaalooyin bandanna ganacsiga ku dhaantay. Waxay baadheen baabuur si ay u dhammays tiraan geeddigooda. Waxaanay heleen gaadhi caws magaalada ka qaadaya.
Haddii markii hore uu yarku xishoonayay hadda toos ayuu ula doodayaa Hayaan. Wax kasta oo uu rakana wuxuu damcay in looga fidyoodo. Waa maalintii ugu horraysay ee uu noloshiisa gaadhi fuulo, wax kasta oo madixiisa kusoo dhacana wuxu jeclaaday in looga jawaabo. Intii ay jidka kusii jireen waxaa dhex maray hadalkan:
“Adeer immika marka Cadan la i geeyo maxaan ka qabanayaa?”
“ Waad shaqaysan ama wax baad baran”
“Oo adeer kee wanaagsan shaqada iyo wax barashada”
“Labaduba ay fiican yihiin, wayse kala intifaac badan yihiin.”
“Oo adeer kee ii wanaagsan aniga”
“Immika wax baro hadhowna shaqo fiican raadso ayaan ku odhan lahaa”
“Haye hawraarsan sidaasaan yeeli adeer”
Wax ay iska sii luudaanba waxay soo gaadheen magaalada Burco. Hadana Xareed wuxu bilaabay in uu Hayaan macluumaad waydiiyo ku saabsan magaalada:
“Adeer magaaladan magaceed?”
“Burco ayaa la yidhaahdaa”
“Adeer magaaladu cammiranaa ma gaalo ayaa deggan”
“Gaaladu saw meel walba ma deggana? Halkan aan ku soconnaba iyaga ayaa deggan”
“Oo adeer dalka ma iyagaa leh maxay u deggen yihiin halkan”
“Way innagu soo duuleen si ay inoo gumaystaan”
“Oo maxaynu ka cunnay ee ay inoo gumaysanyaan”
“Waxay rabaan dhul ballaadhisi; iyo in ay boobaan khayraadka dalkeenna. Sidoo kale waxa ay jecel yihiin dhul qorrax leh oo ay ku raaxaystaan waqtiyada ay firaaqo haystaan”
“Oo innga maxaa inooga cabba”
“Wax alla wax inooga cabbaa ma jiraan, waxay ku doodaan in ay carruurta tacliinta barayaan, nidaam dawladeedna inoo samaynayaan”
Asalkaba maskaxda baraarugsani waa ta waydiimo is waydiisa. Xareed su’aalaha maankiisa ka aloosan Hayaan wuu la yaabay. In kasta oo aanu Hayaan yaraantiisii waxba dhigan nin aqoon lehna aanu ahayn haddana su’aasha yarku waydiiyo waayo aragnimadiisa ayuu kaga jawaabayay.
Intaa ka dib waxay sii wateen socdaalkoodii waxaanay abbaareen magaalo xeebeedda Berbera, si ay socdaalkooda u dhammays tiraan oo Doonni halkaa uga raacaan. Waxay galeen Berbera oo markaas xagaa kulul laga sii baxayo, weli se kulaylkii iyo hanfigii joogo hadana Xareed wuxu bilaabay su’aalihiisii si uu magaaladanna wacaal uga helo:
“Adeer meeshu kululaa ma dhuxul baa qolqolka lagu shidayaa?”
“Dhuxul sidee ah? Waar dhulkan deegaanka lama gubo, ee cimilada Xeeb oo dhami waa kulayl bilahanna wuu se sii dhammaanayaa ”
“Deegaanka lama gubo aa! Haddaa dadku maxay shitaan?”
“Gaas baa la shitaa, dhulkan”
“ Oo xaabada iyo dhuxusha waayo adeer maxaa loo shidan waay?”
“Gaalada ayaa diiday in deegaanka la xaalufiyo”
“Oo deegaanka miyaanay Soomaaliyi lahayn”
“Haa sidan gaaladu waabay ku saxan yihiin, oo deegaankaba iyagaa inooga lexe-jeclo badan”
“Oo ma dadkii dalka lahaa ayaa nin kusoo duulay uga naxariis badan yahay? Wallaahi waa yaab iyo amakaag!”
Hayaan markii uu yarka dammaanad qaadayay socdaalkiisa wuu ka shakisanaa hab dhaqanka Xareed. Kuray reer baadiye ah oo jaan gawracan ayuu u haystay ka hor in tii aanay is waraysan. Laakiin intii danbe wuu jeclaaday una bogay asluubka Xareed. Ma waxaan lala yaabinbaa!? llme miyi ku dhashay, ku koray oo aan weligii dugsi iyo malcaamad midna la geyn oo sidan u fekeraya. Intaa wixii ka danbeeyay Xareed wuxu bilaabay in uu Hayaan waraysto wax kastana waydiiyo. Su’aal walbana si deggan oo masakaxaysan ayuu Hayaan uga jawaabaa. Waxa ay ku degeen xaafad ku tiil Daaroole, aroortii ayaa Xareed damcay in uu soo kaajo, wuxuu arkay hirararka mawjadaha badda oo aad mooddo Awr dhibi lisanaya, naxdi iyo qayayaab ayaa Alle isugu keenay. Isagoo firka naxsan ayuu kusoo noqday Hayaan ayaanu waydiiyay:
“Adeer waa maxay biyaha baaxaddan leh ee meesha yuururaa? Ma balliyo la isu faruurayba?
“Adeer waxa la yidhaahdaa Bad. Dhulka ayaa asalkaba waxa uu u qaybsamaa Bad iyo Berri”
“Haa, waan maqlay adeer laakiin sidan ma moodayn”
Xareed wax kasta oo ka baxsan dhaqankii miyiga su’aalo ayuu iska waydiinayay. Baddana waa markii ugu horraysay ee uu dhaayo saaro.
Hayaan si uu yarka u fahansiiyo waxa uu ugu daray:
“Doonta aynu raacaynaa Badda aya inala dul sabbayn doontaa”
“Oo show ku qarracannee?”
“May Adeer sannad walba waaniga safra Eebe waxba innagu yeeli mayo”
Ammin bil ah markii ay Berbera joogeen, Xagaagiina uu dhammaaday, ayay afka saareen Cadan. Doontii shiraaca ee dabayshu wadday waxay biyaha sii dul heehaabtaba waxay gaadhay biyaha Cadan. Intaanay xeebta gaadhin ayuu Hayaan maqlay cida shinbiraha iyo yulqanka kasoo bulaamaya magaalada. Markaas ayuu Xareed oo wadnaha farta ku hayay ugu bishaareeyay in ay berri soo gaadheen. Waxyar kadibna waxay ku xidheen xeebta Cadan. Intaa ka dib Xareed iyo Hayaan waxay u tafoxaydteen socod kale oo ay magaalada ku beegsanayaan, waxaanay gaadheen gurigii Ducaale Guuleed(Xareed adeerkii.)
Markii ay albaabka garaaceen waxaa albaabka ka furtay gabadh yar oo ina Ducaale ah. Waxaanay hore u galeen gudaha hore oo ay ugu tageen Ducaale iyo afadiisii oo wada fadhiya. Judhiiba Ducaale salaan iyo furan ayuu ku boobay Hayaan iyo Xareed. Sidii dhaqanku ahaana wuu sooray martidii. Markii Hayaan wareejiyay inankii la soo raaciyay isagu wuu iska huleelay,Xareed iyo adeerkiina way isku hadheen. Xareed adeerkii wuu u hawaala warramay. Duruufta iyo waayaha Cadan yaallana si waafi ah ayuu uga dhergiyay. Waxa kale oo uu uga warramay sababta uu Cadan ugu casumay. Isagoo arrimahaa ka hadlayana wuxu yidhi:
“Adeer aabahaa wuxu ahaa walaalka keli ah ee aan la dhashay. Adna waxaad tahay curadkiisii iyo guur ugu danbayskiisii. Dharaartii la oofsaday ilaa maanta oo muddo fog laga joogo habeenna qalbigayga iyo niyaddayda midna kama bixin. Waxkasta oo uu ahaaba la oofsay oo tii Alle ayaa u timi, hayeeshee adiga oo dhuuxiisii ah ayaa maanta nool. Waa Alle mahaddii. Adeer waxaan kula rabaa in aad ragba u sandheeraato, oo khayrkaa sare kuu eegaan, taasna tacliin, karti iyo dedaal baa lagu gaadhaa. Adeer laba dugsi ayaan kugu darayaa mid quraan ah iyo mid maaddi ah. Cadan qofkii wax baranayaa wuu ka liibaanaa, oo ka tanaadaa. Adeer wax baro oo dedaal. Wixii tacliinta kuu fududaynaya aniga i waydii.”
Xareed wuu qiirooday jacaylka xad dhaafka ah ee adeerkii u hayo ayaa beer nugayl aad baqasho mooddo ku abuuray. Dhammaan hadalkii adeerkiina haye iyo hawraarsan ayuu ku qaabbilay. Intaa wixii kasoo waaday Xareed waxaa la geeyay malcaamad quraan aan guriga ka fogayn, iyo meel maxad ah oo xoogaa guriga u jirtay. Xareed maalmihii hore ciyaal malcaamadkii reer cadmeedka ahaa way qariibiyeen, badaw hadda soo galay ayay u aqoonsadeen, saaxiib kaaliyana hore umuu helin. Xoogaa wuu ku rafaaday maalmihii hore la qabsiga magaaladan cusub.. Wuuse iskala qabsaday markii danbe. Dedaal dheer ka dib Xareed gu’ iyo garaadba wa u biireen maanta waa nin weyn. Wuu weeleeyay waanadii adeerkii waxaanu quraankii ku dhammeeyay wakhti aad u kooban billado iyo abaal marina waxaa ku maamuusay malcaamaddiisii. Dhinaca kale wuxuu guulo taariikhi ah kasoo hooyay Dugsigii waxbarashada maaddiga ah. Muddo aad u kooban ayuu magaaladii ka mudhay oo can ku noqday. Dad badan oo reer Cadmeed ahaa ogaana markii uu baadiyaha kasoo galay aad bay uga hinaaseen xawaaraha yaabka leh ee yarku socdo. Wuxuu macallin ka noqday isla malcaamaddii uu ka aflaxay. Markii la arkay masuuliyadda Xareed waxaa isna shaqo kale oo macallinimo ah laga siiyay Dugsigii uu dhigan jiray. Inyar ka dibna wuxuu noqday maamulaha guud ee dugsiga. Adeerkii Ducaale muddooyinkii danbe waxaa biiliya Xareed oo gudaya abaalkii waxbrasho ee loo galay. Sidoo kale waxa uu lacag iyo dharba u diraa hooyadii iyo carruurtii ay kala aabaha ahaayeen. Xareed wuxuu noqday xilkas buure ah oo loo aayay. Wuxuu ku dhiirrday in uu wax hal abuuro isla markaana wa qoro. Buuggiisii ugu horreeyay oo uu ugu magac daray “Bar-bilowgii Noloshayda” waxaa lagu soo bandhigay Golaha Murtida iyo Madadaalada ee Cadan. Dad badan ayaa kasoo qayb galay wargaysyada magaaladuna way qaadaa dhigeen dedaalka layaabka leh ee Xareed la yimi. Dhinaca kale Xareed wuxuu maqaallo ka qori jiray Jamhuuriyaddii Soomaaliya. Iyadoo mar walba qalinkiisu saluugi jiray isku darkii lixdankii labada Soomaaliya. Adduun waa is daba mare Cadan waxaa ka dhacay dagaal maryo dhiig le lakala furtay oo gobonnimo doon ku salaysnaa. Soomaalidii halkaa joogtayna intoodii badnayd way soo qaxday. Waxay yimaadeen Muqdisho magicii lagu soo dhaweeyayna wuxuu noqday “Xabbadikeentay” halkaas ayuu Xareed muddo joogay, isagoo ka niyad jabsan dawlad kusheegtiigtii dulmigu lafaha jebiyay. Haddana wakhti yar kadib waxaa dalkii qabsaday Dawlad inqilaab ku timi oo wixii horeba fadhiiso tidhi. Dawladda cusub ee soo gurya noqoshadii xareed la kawsaday waxa hormuud ka ahaa askartii kacaanka. Wallow kacaanku daf daf dalka lasoo galeen intii hore haddana aqoon yahan Xareed markiiba hore ayuu uga niyad jabay. Waanu ka dhuyaalay waddankiisii. Waxaanu u socdaalay waddanka Masar. Halkaas oo waxbarashadiisii kasii watay ilaa heer wacanna uu ka gaadhay. Saddex gu’ ka dib ayuu soo noqday isagoo isleh waxbaa is beddelay aqoon sarena wata, hayeeshee wax waliba way kasii darayeen. Xareed markii danbe ee Muqdisho yimi dhawr maqaal oo maldahan ayuu ku qoray Xiddigtii Aktoobar, markiise dhawr goor xabsi loogu goodiyay afkiibaa juuqda gabay. Dharaaruhu waxay is guraanba Dawladdii kacaanku waxay noqotay dadqalato. Dulmigiina oodaha ayuu jabsaday.Noloshii cidhiidhi ayay noqotay gobonnimo waa la waayay. Intaasba waxaa dheeraa gumaad lagu hayay shacabka qayb ka mid ah. Keliya waxa lagu xasuuqayay waxay ahayd haybtooda iyo halkay kasoo jeedeen. Muujirin denbi kale oo dadkaasi galeen. Xareed wuxuu ka mid ahaa dadka ehelkoodu ku le’deen gobollada woqooyi. Wuxuu go’aansaday in uu qayb ka noqdo dhaqdhaqaaqa la iskaga caabbinayo dulmiga oo nuurkiisu Itoobiya ka hillaacay. Laakiin umay suura gelin, isagoo u xadhko xidhay in uu baxo ayaa Nabad suguiddu ka war heshay ka dibna inta la jeenbeeyay Kacaan diidna lagu eedeeyay ayaa Xabsi la dhigay. Toban sano oo halganku socday Xareed Xabsi ayuu ku jiray. Markii maamulkii kacaanka laga gacan sarreeyay ayaa loosoo daayay. Wuxu u yimi Jamhuuriyad la baxday Somaliland. Halkanna magacii lagu qaabbilay wuxuu ahaa “Maanafeesto” dadku waa indho ku garaadle’e maxbuuskii toban sano jeelka dartood ugu jiray waxay u haysteen nin kaalintiisii gabay. Niyad jab ayaanu arrinkaa ka qaaday markii loo garaaabi waayay. Inkasta oo aan maamul la sheegaa jirin haddana Xorriyad ayuu dareemay. Xareed wuxuu degay magaalada Burco. Halkaas ayuu wax ku qori jiray kuna akhriyi jiray. Iinta badan keligii ayuu ahaan jiray. Gurigiisa waxaa ka soo hor jeeday Masaajid culimo AI-itixaad ahi maammulaan. Fagtii horeba culimada way is khilaafeen iyagoo isku af dhaafay Diinta iyo Nolosha. Si walba qoladaa way ukala feker duwanaayeen waxay u bixiyeen Goonidaaq. Magacaasi markii danbe wuu hana qaaday bulshadiina dhammaan wuu ku fiday. Magacdil iyo dacaayad been ahna way ka fidiyeen iyagoo ku eedeeyay in uu Diin kale faafiyo. Haddana dheg jalaq uma siin jirine hawlihiisa ayuu wadan jiray. Xareed maadaama dalkii burburay dhaqaale ahaan iyo nolol ahaanba digada noqday adigu kaalintaada qaado ayuu ku hammiyay wuxuu qoray buugaag tiro badan oo dhammaantood daarran baraarugga bulshada. Markii waayo la joogay haddana dalkii loosoo dagaallamay waxaa ka qarxay dagaallo sukeeye oo macno tiray halgankii qadhaadhaa ee halyeeyadu ku baxeen. Arrinkaasi Xareed wuxu ku riday niyad-jab iyo uurkutaallokale. Wuxuu isaga qaxay dalka Jabuuti. Halkaas ayuu kaga dhuuntay dhiiggii sokeeye ee markale macne darrida u daatay. Wuxu soo noqday dib u heshiisiintii iyo hubkadhigistii beelaha. Halkii ayuu kasii anbo qaaday qalinkiisii. Markii danbe laftigeeda sinaba umuu jeclaan nidaamkii awood qaybsiga reeraha. Marwalba hankiisu wuxuu ahaa maamul wanaag doorasho iyo dimoqraadiyadi cadaaladi sal u tahay. Xareed wuxuu iska hor fadhiyi jiray guriga hortiisa waqtiga uu firaaqada yahay, halkaa ayuu Raadiyaha iskaga dhegaysan jiray. Qolada masaajidka marwalba gujo iyo guhaad ayuu ku qabay. Mar cilmaani ayay ku sheegi jireen, mar kalana Alle kakood reer galbeed is mooday. Laakiin xaqiiqdu sidaas ma ahayn. Xareed wuxuu ahaa nin Alle ka cabsi badan qalbigiisuna daacadda Ilaahay laasimay. Habeen oo dhan inta uu wax qorayo mooyee inta kale wuxuu u taagnaan jiray salaadda habeenkii. Xareed hore umuu guursan, waayo? Inta badan dadka isku hawla arrimaha bulshada waxay illaawaan tooda gaarka ah. Dhinaca kale wuxu waayay shaqo u qalanta. Caddaalad darro ayaanu tirsaday. Waddankii loosoo halgamay, loo dhintay, naf iyo maalba loo huray oo weliba waddankiisii ah in qabyaalad iyo qof jeclaysi lagaga cawdaa wax afkaweyn ayay noqotay. Sidaas oo ay tahay Xareed marnaba muu joojin ta’kulada bulshada qalinkiisuna ma nasan. Laba casho oo toddobaadka ka mid ahna wuxuu si iskaa wax u qabso ah u tegi jiray mid kamid ah Dugsiyada magaalada ugu waaweyn, ugu danbayn waxay halkaas isku barteen gabadh macallimad ka ahayd dugsigaas isna guursadeen markii danbe. Marwo Koos Qawdhan oo ahayd marwo ragannimo badan waxay wax weyn ayay ka beddeshay noloshii Xareed. Maqsinka uu deggenaa wuxuu ahaa mid aan nidaamsanayn meel walba waraaq ayaa taallay, lkn markii Koos reerka kusoo biirtay wax walba way hagaajisay gurigiina wuu nuuray. Waraaqihii Xareed wax ku qori jiray qaarba meel ayay ku habaysay. In kasta oo Xareed aanu jeclayn in waraaqihiisa iyo qoraalkiisa laga taataabto haddana xaqiida wuu u aayay marwadan cusub ee uu guursaday. Xareed muu hayn wax camal ah waxaa reerka masaariifta usoo saari jiray Koos Dugsiga ku kallihi jiraty. Shaqo la’aanta Xareed wax dhib ah kumay hayn Koos waayo? Waxay la dhacday shakhsiyadda dahabka ah ee Xareed. Waxay sidii ahaataba taariikhdii way is beddeshay. Dalkiina soo yar kabay laakiin siduu Xareed rabay weli lama yeelin. Inkasta oo uu gaboobay haddana inta waxbuu qorayay. Shaqo iyo dedaal dheer ka dib Xareed wuu iska gaboobay, xanuunno dhawr ahina way ku habsadeen illaa uu sakaraaday. Koos wixii yaraa ay haysayba dhakhtar ayaa ka furtay si uu ninkeedu dabiib u helo. Marba wuu kasii daray ilaa lasoo doonay. Nin weyni wadkii waa yaqaane Xareed marku ogaaday in seeftii wadku ku dhacday oo Koosna shaqadii ku maqantahay wuxu qoray waraaq dheer oo dardaaran ah waxaanay u qornayd sidan:
Dardaaran
“Kooseey tayda iyo taadu simane maanta waan culusahay, sida la ii qabtayna weligay la iima qaban. In seeftii igu dhacaday ayaan filayaa. Ha iga werwerin giddigeen geeri ayaynu ku xukumannahy. Haddaan tago oo ay taydii noqoto duco ayaan kaaga tegayaa. Ubad Alle inama siin oo waad ogayd. Hantina faro madhan ayaan joogay. Gumaro adduun buugtaas aan waayay awood aan ku daabaco ayaan ka tegayaa. Walaal buugtaas xil iskasaar. Cid uun kula eero waxa soo bixi soona jiil akhriska daneeya cilmiganna uu macno weyn u samayn doono. Goor ay ahaataba aqoontan huursan ee dheg jalaq loosiin waayay waa loo aari, la akhrisan oo la intifaacsan. Walal magac kuma rabo in geeridayda ka dib la iga sii sheekooyo adduunna haba sheegin oo waan kasii socdaa. Keliya muraadka aan ka leeyahay waa bulshada oo inoo hagaagta iyo dawlad binaysan. Haddaad hesho kuwo dedaalkayga u garaaba ha i ammaanina dheh ee ii duceeya. Adiga koos ahaanna duco ayaan kaaga tegayaa waa inoo jannada haddii Alle qadaro.
Nabadgelyo.”
Markii uu waraaqdii sidaas u dhammeeyay ayaa Koos albaabkii soo garaacday . Kac oo ka fur ayuu u holladay. Wuu wareeray dhulka ayaanu ku dhacay. Higgo ayuu bilaabay. Koos markii albaabka uu hore uga furi waayay ayay shakiday, oo qolo jiiraanka ah ka codsatay in la caawiyo si guriga loo jebiyo. Judhay soo gashayna waxay aragtay Xareed oo mayd ah.!! Baroor ayay af labadii yeedhay si walba way u qaylisay laakiin marnaba Xareed ma soo noolaan. Way aragtay waraaqda rafka ah ee madaxiisa taalla ciwaan keeduna yahay dardaaran. Way se akhriyi kari wayday. Halkaa gumaarka ee dumarku alaabta fudud ku ritaan ayaanay gashatay. In yar kaib dad ayaa soo xoomay. Telfoono ayaa la isku wacay. Xareed tolka iskumay wacnayn markuu noolaa ilmaadeerradii midhadh aaminsan SANKAAGA OO QUDHMAY LAMA GOOYO ayaa aaska kasoo qayb galay. Laakiin asxaab Xareed xeeldheeridiisa ka warqabay yimi. Warjaafkana ayaga ayaa agaasimay. Waxa layaab lahayd markii naxashkii lasoo qaaday, lamaydhay ee la kanfay ayaa la damcay in masaajidka lagaga tukado. Hayeeshee maamulkii masaajidka ku gacan saydhay in marxuumka lagu tukado. Xareed iyo maamulka masaajidka xurgufi ha dhex marto markuu noolaa laakiin colaadda guunka ee ilaa heerkaas ah waa la fahmi waayay. Marxuumka markii ay diideen in ay ku tukadaan waxay ku sababeeyeen in aanu tukan jirin markii uu noolaa. Laakiin kama ay ahayn sharci Alle oo la ilaalinayay waxay se ahayd nacayb loo qabay fekerkiisa. Mar oday cad ah oo jaarka ka mid ahaa ayaa caddeeyay in uu tukan jiray weliba salaadda subax ay masaajidka ku kulmi jiraan. Xiqdiga sidaas ah ee dadnimada ka baxsan wuxuu marxuumku ku mutaystay keliya nolosha ayuu si u arkayay. Iyaguna si kale ayay u haysteen. Iyo Marxuumka oo necbaa fadwada deg degga ah ee culimada danbe ku caanbaxeen. Adigu waxba yaan hadal kugu daaline aakhirkii dirqi iyo tu baas ayaa lagu oggolaaday in lagu tukado. Siadaas ayaanu ku hoyday oo ku god galay Marxuum Xareed oo nolosha waxbadan uga soo joogay. Geeridii Xareed kadibreer tolkii waxay odhan jireen ninka tolkii diida iyo neefka gooni daaqa ahiba cidlla ciirsila ayay ku baxeen. Waxay odhan jireenba Xareed socay. Xumaan iyo samaan kii uu lahaana Alle ayuu la hortagay. Waydiinta muhiimka ahi waxay ahayd side looga faa’iidaynayaa kaydii aqoonta ahaa ee uu kategay, kuna dardaarmay in la daabaco oo la faafiyo. Koos maalmo kadib way iska miirawday gambadii caddaydna iska calfatay. Waxaanay u diyaar garawday in ay ballankii oofiso oo buugtii faafiso waddo kastaba ha u martee. Waxay waddaba wadcigii wuu is beddelay iyada da’dii baa kusoo aartay. Jiil cusub oo ilabax ah ayaana kacay. Waxay ka fekertay qaabka ugu habboon ee ay u rumayn karto riyadii saygeeda. Waxay dar Alle ugu eeratay dugsigii ay macallimadda ka ahayd oo maamule dhallinyar oo qalbi fiican joogo; misay u bandhigtay dardaarankii marxuumka. Warqaddiina way tustay. Aad buu uga murugooday qalbi wanaagga iyo yuhuunta marxuumkaasi qabay ilaa saacaddii u danbaysay ee naftu ka baxaday. Waxaanu u ballan qaaday in buugta oo aad u badnayd laba ka mid ah uu daabici doono, kharashkoodana tuurta u ridan doono. Labada bug ee maamuluhu gartay in lasoo saaro waxay kala ahaayneen ‘Hagrashada Hoggaamiyaha Afrikaanka ah iyo Shamaca Geeska Afrika’ markii labadaas bug la daabacay aad baa loo buunbuuniyay. Wargeysyada magaalada iyo saxaaffada ayaa isla dhexqaaday. Marwo oo koos ayaa laga waraystay taariikhdii marxuumka. Dawladdiina way ka warheshay hawlkarnimadii marxuuumkaas iyo wacyigelintii samaha daarrayd ee marxuumkaasi waday. Taasi waxay sababtay in Naadigii akhriska ee Gobolku soo qaban qaabiyo kulan weyn oo oo lagu soo bandhigayo xikmaddii hodanka ahayd ee marxuum Xareed. Waxaan kusoo marti qaadeen Madaxweynihii Jamhuuriyadda. Xoogaa araar ah ka dib waxaa la bilaabay bandhiggii buugga Hagrashada Hoggaamiyaha Afrika. Waxaa soo diyaarisay gabadh dhallinyar oo ku lebbisan calanka dalka oo loosameeyay qaabka subeeciyadda. Sadarka ay akhridaaba qiiro wadaninimo ayuu ku gelinayay. Illaa heer ay ay ilmo iskusoo wada taagatay shacabkii. Markii ugu horraysay waxaa la arkay madaxweynaha oo hinbidhsan iyar ka dibna waxaa ilmo lama filaan ahi ka qubatay madaxweynihii dalka, markii la yaabay sida weedhaha dareen taabadka ahi qalbiga madaxweynaha u liiliijiyeen ayay soo kacday Marwadii Madaxweynuhu waxaanay masar kaga qallajisay ilmadii wadaniyaddu keentay. In yar kadib ayaa madaxweynuhu codsaday in lagusoo wareejiyo dhammaan buugta uu kategay marxuumku si loo daabaco, islla markaana lasoo tuso qabrigii Marxuumka si taallo loogu dhiso. Waxaa la xulay wefdi soo booqata xabashii Xareed inta loo duceeyay ayaa sare loo bineeyay qabrigiisii oo laga dhigay daar. Dhinaca kale waxaa Taallo weyn looga dhisay badhtamaha magaalada iyadoo magaciisii lagu xardhay, loona aqoonsaday qofkii ugu saamaynta badnnaa qarankiisa qarnigaas. Wax kalana abaal marintaa kuma uu mutaysane qalinkiisii ayaa Alle barakeeyay. Walow geeridiisii ka dib la wayneeyay qabrigiisana ubax lagu maamuusay haddana isaga hadafkiisu dar Alle ayuu ahaa. Weligeedna waxa jiray oo jira oo jiri doona qaar dadnimada iyo dammiir fayoobaanta Alle ugu dooqay oo intay xaggii aakhiro u Allaysteen bulshadooda samataray. Qalinka Marxuum Xareed wuxu beddlay bulshadii oo dhan buugaag uu qoray oo ilaa lixdan gaadhayana waxa daabacay Dawladda waaanay noqdeen marjac loo noqdo marka wax laisku maandhaafo. Si kale haddaan u eegno guud ahaanba qalinka Xareed wuxu beddlay fekerkii bulshada. Waxaa soo baxay dhallinyaro iscaawinaysa, wax istaraysa, qabyaalad uf yidhi, ka baahan u qaadhaamaya, qolo qolo nacay, aqoontu raasamaalkooda tahay, qaranimadooda ilaashanaya, aan is qalaynayn, is quudhsanayn, isku qanacsan, wanaaga isu qiraya, qadafka iska ilaalinaya, isu qabsoomaya marka mid qaldmo. Markii intaa la helay waddankii wuu tanaaday, barakoobay oo barwaaqoobay. Bil ayaana u caano shubatay. Garaadkii gooni daaqna goor danbe ayaa loo aayay.
Xamse Cabdi Ibraahim “Qoor Cadde”
Qoraha kala xidhiidh barta FACEBOOK
